مقالات
پيش از اين فقها و حقوقدانان به تفصيل درباره نكاح دائم، موقت و طلا‌ق بحث كرده‌اند.11) اما تقريباً منابع واقعي و دست اول، دست نخورده مانده‌اند22.) چنانكه مي‌دانيم يكي از اين منابع، <كتابچه شرعيات> است. منظور از كتابچه شرعيات، دفتري است كه برخي از علما نسخه‌اي از نوشتجات شرعي را در آن با شيوه نسبتاً يكساني ثبت و ضبط مي‌كردند.
منظور از نوشتجات شرعي، اسنادي برآمده از فقه و حقوق اسلا‌مي از قبيل وصيت‌نامه، وقف‌نامه، مهرنامه، قباله متعه، طلا‌ق‌نامه، صلح‌نامه، اجاره‌نامه،... است. اين اسناد دفتري شده، اغلب متعلق به محدوده معيني بر حسب سال هجري قمري مي‌باشند. قبل از سال 1300ق. چنين كتابچه‌اي چندان فراگير نبود و صرفاً تعدادي از علماي شيراز و تهران كه شمار آنها به انگشتان يك دست هم نمي‌رسيد به ثبت اسناد تمايل نشان داده بودند33.) اما بعد از 1300هـ.ق. ثبت اسناد در ميان علماي دوره قاجار از جمله شيخ فضل‌ا... نوري44) و سيد عبدا... بهبهاني كه در نگارش و ثبت اسناد دست داشته‌اند، ديگر كاري روزمره تلقي مي‌شده است. مراجعان، مقلدان و هم محله‌اي‌ها يا همشهريان آنها بوده‌اند. امروزه به سختي مي‌توان نسخه‌اي از نخستين كتابچه‌هاي شرعيات را به دست آورد.
از مهمترين ويژگي اين كتابچه‌ها اين است كه ميزان مراجعه يكساله به هر دارالمحكمه يا محكمه شرع فلا‌ن عالم را در پيش چشم ما مي‌گشايند. بعلا‌وه آشكار مي‌سازد كه سطح زندگي و خواسته‌هاي مردم فلا‌ن شهر،... در فلا‌ن سال كجا بوده است. در اوايل دوره پهلوي نه تنها بر تعداد اين كتابچه‌ها افزوده شد، بلكه ثبت اسناد به عنوان دليلي بر صحت معامله در آمد.
شيخ محمد تنكابني هم يكي از مهمترين حكام شرع تهران در اوايل دوره پهلوي بوده است. از آنجا كه وي در طول يك سال بيش از يك هزار معامله و موضوع در هر سال به ثبت رسانده لذا مي‌توان گفت كه اين محكمه براي مردم تهران در اين مقطع تاريخي كاملا‌ً شناخته شده بوده است. چنانكه گفته شد اين كتابچه‌ها از غناي اطلا‌عاتي بي‌نظيري برخوردارند. يكي از موضوعاتي كه در سال‌هاي اخير به محض مطرح شدن، ذهن جامعه شهري ما را مشوش و مغشوش مي‌سازد، ازدواج دائم و موقت يا نكاح انقطاعي و متعه و طلا‌ق است.
لذا در اين بررسي سعي خواهد شد تا با استفاده از يكي از كتابچه‌هاي تنكابني از وضعيت انواع نكاح در تهران در سال‌هاي 1306ش و 1307ش تصوير نسبي ترسيم شود. بر اولين صفحه كتابچه مورد استفاده، نام آن چنين نوشته شده است: <دفتر شرعيات محضر حضرت مستطاب حجت‌الا‌سلا‌م آقاي آقا شيخ محمدرضاي تنكابني مد ظله نمره 7، بتاريخ شهر جمادي‌الثانيه 1346 توشقان‌ئيل.> ولي با بررسي آن آشكار شد كه اين كتابچه فراتر از سال 1346ق./ 1306ش. است. به عبارتي اين كتابچه حاوي اسناد معاملا‌ت (عقود و ايقاعات) دو سال از 17 جمادي‌الثاني 1346 200 آذر ماه 1306/ دسامبر 1927) الي 14 جمادي‌الثاني 1348 (آبان ماه 1308/ نوامبر 1929) است. اين كتابچه هم همانند هر كتابچه‌اي از اولين صفحه تا آخرين صفحه بطور دستي شماره‌گذاري شده است. كتابچه نمره 7 تنكابني، مشتمل بر 351 صفحه است. اولين سند كه در تاريخ 17 ج2 1346 تنظيم شده، نمره يك و به آخرين سندي كه در پايان آخرين صفحه و در تاريخ 14 ج2 1348 نوشته شده، نمره 3213 داده شده است. اغلب اسناد توسط يك نفر يا طرفين عقد مهر يا امضا شده‌اند. در انواع طلا‌ق و نكاح فقط مردان كتابچه را مهر كرده‌اند. همه اسامي حاكي از مسلماني طرفين آنها.
ميزان ازدواج و طلا‌ق در 1346ق
1306 ش - 1307ش
از 17 جمادي‌الثاني 1346 200 آذر ماه 1306/ دسامبر 1927) تا 27 ذيحجه 1346 13077ش/ 1928م.) 68 مورد نكاح و طلا‌ق در اين دارالمحكمه به ثبت رسيده است. 58 مورد 33/85 درصد) از آنها نكاح دائم و شش مورد 88/8 درصد) عقد موقت و چهار مورد 99/5 درصد) هم طلا‌ق بوده است.
اما كساني كه به‌جاي عقد دائم، عقد موقت را ترجيح داده‌اند، از نظر مدت، محدوده‌هاي زماني متفاوتي را انتخاب كرده‌اند.حداكثر زمان متعه در سال 1346ق./ 1306ش.-1307ش. 99 سال و حداقل مدت، 10 روز بوده است. از مجموع شش عقد متعه، دو مورد 33/33 درصد) 99 ساله، يك مورد 77/16 درصد) 50 ساله، يك مورد 77/16 درصد) دو ماهه، يك مورد 77/16 درصد) يك ماهه و يك مورد هم
77/16 درصد) 10 روزه بوده است.
ميزان ازدواج و طلا‌ق در 1347ق
1307ش - 1309ش
از محرم 1347 13077/ 1928) تا آخر ذيحجه 1347 13099ش./ 1930م.) 89 مورد نكاح و طلا‌ق در اين دارالمحكمه به ثبت رسيده است. در طول يكسال 75 مورد 33/84 درصد) نكاح دائم، شش مورد 77/6 درصد) عقد موقت و هشت مورد 99 درصد) طلا‌ق رخ داده است.
اما انواع نكاح در مدت مشابه سال 1346ق با سال 1347ق. خود موضوع جالب توجهي است. بدين معني كه در شش ماهه دوم سال 1346ق/ عقد متعه در سه ماه يعني ماه هفتم 55/12 درصد)، ماه هشتم 11/11 درصد) و ماه نهم 755 درصد) محدود بوده است. طلا‌ق هم به دو ماه يعني ماه دهم 99/42 درصد) و ماه يازدهم 77/16 درصد) منحصر شده است.
در شش ماهه دوم سال 1347ق/ هم عقد متعه به سه ماه يعني ماه ششم 200 درصد)، ماه هشتم 33/14 درصد) و ماه دهم 200 درصد) محدود بوده است. اما طلا‌ق به چهار ماه رسيده است. ميزان طلا‌ق در ماه ششم نسبت به انواع نكاح،20 درصد يعني برابر با نكاح متعه بوده، همچنانكه در ماه هشتم
3/14 درصد برابر با نكاح متعه بوده، در ماه دهم 10 درصد بوده، در حالي كه نكاح متعه 20 درصد بوده است. در ماه دوازدهم ميزان طلا‌ق 7/10 درصد بوده كه مابقي آن به نكاح دائم اختصاص داشته است.
اين در حالي است كه در شش ماه اول سال 1347ق./ اوضاع به گونه ديگري است. در اولين و دومين ماه (محرم و صفر) عقد دائمي ثبت نشده است. در حالي كه در اين محكمه در ماه اول فقط يك طلا‌ق و در ماه دوم چهار مورد طلا‌ق 800 درصد) و يك مورد نكاح متعه 200 درصد) به ثبت رسيده است. سواي ماه چهارم كه ميزان نكاح دائم و موقت يكسان است در ساير ماه‌هاي ديگر ميزان نكاح دائم از موقت بيشتر است.
عقد متعه از نظر مدت در سال 1347ق
1307ش - 1309ش.
يكي از اركان عقد موقت (انقطاعي/ متعه)، تعيين مدت ازدواج است. بررسي اين موضوع نيز خود نكات جالب توجهي را بر ملا ساخت. در كتابچه نمره 7 تنكابني در طول قريب يك سال و هفت ماه، هفده فقره نكاح متعه به ثبت رسيده است. اين بررسي آشكار ساخت كه همه افرادي كه به عقد موقت روي آورده بودند از نظر زمان ازدواج، هم نظر نبوده‌اند. بطوري كه برخي حداكثر مدت با هم بودن را 99 سال و پاره‌اي افراد هم از 50 سال الي 10 روز را انتخاب مي‌كرده‌اند.
اين محدوده زماني وقتي شگفت‌انگيزتر مي‌شود كه آشكار مي‌شود در اين دوره افرادي كه به عقد موقت تمايل داشته‌اند اغلب دوره‌هاي طويل‌المدت را انتخاب كرده‌اند. به عبارتي چهار مورد 55/23 درصد)، مدت 99 سال، سه مورد 66/17 درصد)، مدت دو ماه، دو مورد 88/11 درصد)، مدت يك ماه، يك مورد 99/5 درصد)، مدت 50 سال، يك مورد 99/5 درصد)، مدت بيست سال، يك مورد 99/5 درصد)، مدت پنج ماه، و يك مورد 99/5 درصد) هم مدت 10 روز را براي با هم بودن برگزيده بوده‌اند55.)
مقايسه بين مهريه در نكاح دائم و عقد متعه
يكي ديگر از اركان نكاح دائم و موقت، مهريه
(صداق) است. صداق در نكاح دائم خود موضوع جالب توجه ديگري است. بطوري كه مي‌توان بر آن اساس پايتخت‌نشينها را دسته‌بندي كرد. دسته اول كساني هستند كه صداق زنانشان بين 10 تومان الي 50 تومان بوده است. در همين گروه بيشتر افراد، پانزده توماني، پس از آن 50 توماني، در رتبه بعدي سي توماني‌ها و پس از آن سه گروه، افرادي كه 35 توماني، 40 توماني و 45 توماني صداق زنانشان بوده است.
دسته دوم كساني هستند كه صداق زنانشان از 52 الي 100 تومان بوده است. در اين گروه بيشتر افراد، 100 توماني، پس از آن 70 توماني، در رتبه بعدي 80 توماني و بالا‌خره 90 توماني‌ها قرار دارند.
دسته سوم كساني هستند كه صداق زنانشان از 101 تومان الي 150 تومان بوده است. در اين گروه بيشتر افراد، 150 تومان و در رتبه بعد 160 توماني‌ها جا دارند.
دسته چهارم كساني هستند كه صداق زنانشان از 151 تومان الي دويست تومان بوده است كه بيشتر زنان صداقي دويست توماني داشته‌اند. دسته پنجم كساني هستند كه صداق زنانشان از دويست و يك تومان الي هزار تومان بوده است كه بيشتر زنان صداقي 300 توماني داشته‌اند.
اما در نكاح انقطاعي
/(عقد موقت) مبلغ صداق كاملا‌ً متفاوت است. در اين مقطع تاريخي حداقل مبلغ صداق يك تومان و حداكثر آن 10 تومان الي سه مثقال طلا بوده است. مبلغ مهريه با مدت متعه رابطه مستقيم داشته است. بدين معني كه زني كه براي مدت 10 روزه متعه مي‌شده، صداقش 10 تومان، زني كه براي سه ماه متعه مي‌شده، صداقش سه تومان، زني كه براي دو ماه متعه مي‌شده، صداقش چهار تومان، زني كه براي 50 سال متعه مي‌شده، صداقش 10 تومان و زني كه براي 99 سال متعه مي‌شده، صداقش 10 تومان يا پانزده تومان بوده است. دسته اخير نشان مي‌دهد كه در مواقعي كه مدت معقد موقت طولا‌ني بوده، مبلغ مهريه متعه با مبلغ مهريه اكثر زنان در نكاح دائم فرقي نداشته است. البته در اسناد نكاح دائم، چنانچه زوجه (منكوحه/ امره)، <باكره> بوده، اين موضوع قيد شده است. اما براي زناني كه به عقد انقطاعي در آمده‌اند چنين صفتي درج نشده است. لذا شايد بتوان گفت زناني كه به عقد موقت در مي‌آمده‌اند، اغلب مطلقه يا شوهر از دست داده بوده‌اند. از اين‌رو بدون چشم‌داشتي به ارثيه، براي به دست آوردن مايحتاج زندگي راضي مي‌شده‌اند كه به عقد انقطاعي در آيند. از اين رو در برخي مواقع ناكح خود را در مقابل زن متعه در مدت بقاي زوجيت و حيات، مخارج متعه را از ناهار، چاي، شام و پول لباس، حمام و صابون و كفش بطور متعارف متحمل و وي را در منزل خود سكني دهد66.) اما اگر زن در مدت معين باردار مي‌شد، زن مكلف به تأمين هزينه‌هاي او بود. بطوري كه در يكي از اسناد اين كتابچه پيش‌بيني شده است. بر اساس اين سند، مرد متعهد شده، چنانچه متعه در مدت عقد پنج ماهه، حامله شد، بطور متعارف خرج او را تا زمان وضع حمل بدهد77.)
بنابراين مي‌توان نتيجه گرفت كه در اوايل قرن چهاردهم خورشيدي نه تنها نكاح متعه به عنوان نوعي پيمان زناشويي حتي در كوتاه‌ترين مدت همنشيني - 10 روز- رواج داشته است بلكه طرفين عقد نيز نسبت به ثبت و ضبط آن براي پيشگيري از هر اتفاق پيش‌بيني نشده‌اي از جمله بارداري اصرار داشته‌اند.
منبع:سایت زنان ایران